1. Giriş:

“Ahlak”. Sevimli, sıcak, tanıdık, bildik ve dilimizden düşmeyen bir kelime. Tam olarak ne ifade ettiğini bilmesek de, bazı huyları altında toplayan bir şemsiye kelime olduğunu hissederiz.  Bir de sevgili Peygamberimizle özdeşleşince hemen gönlümüzdeki müstesna yerini alıverir. Nasıl almasın ki Rasülüllah’ın ahlakı, onayını alemlerin Rabbi’nden aldı. Mevlâ Teâlâ ona hitaben: “Şüphesiz sen üstün bir ahlak üzeresin” buyurdu. Peygamberimiz de yaşantısı ile bunu her haliyle gösterdiği gibi “ben ahlakın güzelliklerini tamamlamak için gönderildim” buyurarak mübarek sözleri ile de bu halini perçinledi. Bir hadis-i şeriflerinde de: “İman bakımından en tam olanınız ahlak bakımından en tam olanınızdır” buyurunca ahlakın imanla çok sıkı alakası olduğunu anlamış oluyoruz.

2. Nasıl bir alaka?

Bu, “iman varsa ahlak da var, yoksa o da yok” bağlamında değil de “imanlı olan kişinin ahlaklı olması gerekir, öyle olması beklenir” şeklinde anlaşılması daha doğru olur. Çünkü ahlakı imandan bir cüz” gibi anlamak konuyu tartışmalı bir alana çeker ki maksadımız o değil. Toplumumuz da bunu böyle anlar. Nitekim yalan söyleme veya sözünde durmama gibi kötü huyları olan kişiye bazan “bir de hacısın, namaz kılıyorsun, sakalından da mı utanmıyorsun?” gibi tepkilerini o kişinin dindarlığı üzerinden gösterirler. Bu da imanla ahlakın ilişkisinin yukarıda ifade ettiğimiz şekilde anlaşılmasının daha doğru olacağının ifadesidir diyebiliriz.   

3. Ahlak nedir?

En iyi bildiğimizi zannettiğimiz bu kelimeyi “nedir?” diye kendimize sorduğumuzda duraklarız. Nedir ahlak? Şemseddin Sami ahlakı: “İnsanın yaratılışta hâiz olduğu veya terbiye ile istihsal ettiği ahvâl-i rûhiyye veya kalbiyye” olarak tarif eder (Kamûs –u Türkî). İmam Birgivî de: “Ahlak, insanın yapısında zaten var olan bir meleke (kuvve-i maneviyye) dir ki bir takım söz ve davranışlar ondan düşünmeden kolayca zuhur eder” şeklinde tarif eder. Biz dilimizde bu anlamdaki ahlak yerine daha çok “huy” kelimesini kullanırız.  Birgivi, ahlakı iyi ve kötü olmak üzere ikiye ayırır. Sabır, cesaret, kanaat, cömertlik, dürüstlük, vefa, tevazu, tevekkül gibi vasıfları “güzel ahlak” grubunda sayarken, öfke, korkaklık, hırs, kibir, gurur, övünme, cimrilik, haset, yalancılık gibi vasıfları da “kötü ahlak” grubundan sayar.

4. Ahlak değişir mi?

İmam Birgivi naklî ve aklî delillerle ahlakın değişebileceğini ispatlar. Birkaçını zikredelim:

- Pek çok ayet-i kerime ve hadis-i şerifte bazı şeyler emredilmiş ve teşvik edilmiş, bazı şeyler de yasaklanmış ve uzak durulması istenmiştir. Ahlakta değişme mümkün olmasaydı tüm bu emirler ve yasaklar boş ve faydasız olur, Allah ve Rasülü boş ve anlamsız işlerle meşgul olmuş sayılırdı. Hâşâ, bin kere hâşâ.

- Efendimiz şöyle dua ederdi: Ya Rab! Cismimi güzelleştirdiğin gibi ahlakımı da güzelleştir”. Bir başka duasında: “Ya Rab! Beni ahlakın en güzeline eriştir, ona ancak sen eriştirirsin” demiştir. Ahlakta değişme mümkün olmasaydı Rasülüllah (sav) istemezdi.

5. Ahlak nasıl güzelleşir?

İmam Birgivi, kötü huylardan kurtulup iyi huylar kazanmak için bazı sırasiyle tavsiyelerde bulunur:

1) Hastalığı ve sebeplerini tanımalı. Çünkü hastalık tanınmadan tedavisi yapılamaz.

2) Zıddını ve faydalarını tanımalı. Cimrilik ve cömertlik gibi.

3) Bu kötü huyun kendinde olup olmadığını araştırmalı. Bu konuda ya bir alimin uyarılarından veya bir mürşidin irşatlarından veya bir dostunun hatırlatmasından yararlanabilir. Bu konuda dostlar da dostun hatasını hatırlatmaktan çekinmemeli. Bir arap ata sözünde: “Senin dostun senin her dediğini tasdik eden değil sana karşı dürüst olandır” der. 

4) Kendisini sevmeyenlerin, hakkında söylediklerine bakmalı. Çünkü düşman, kişinin hep aybını ve açığını araştırır.

5) Çevresindeki insanlara bakmalı. Kişi din kardeşinin aynasıdır. Onda beğendiklerini almalı, beğenmediklerini kendisi de yapmamalı. “Ahlakı ahlaksızlardan öğrendim” sözü bunu ifade eder. 

6) Son olarak da Sevgili Peygamberimizin ve İslam büyüklerinin kötü ahlakı yeren ve güzel ahlakı öven sözlerini dinlemeli. 

6. Kötü Ahlakı Zemmeden ve Güzel Ahlakı Öven Bazı rivayetler:

- Taberânî’nin Meymune b. Mehran’dan rivayet ettiğine göre Rasülüllah (sav) şöyle buyurdu: “Allah(cc) katında kötü ahlaktan daha büyük günah yoktur”.

- Taberânî ve İsfahânî’nin Hz. Ayşe’den rivayet ettiğine göre Rasülüllah(sav) şöyle buyurdu: “Uğursuzluk kötü ahlaktır”.

- İbnü Abbas’ın rivayetine göre Rasülüllah (sav) şöyle buyurdu: “ Sirkenin balı bozduğu gibi kötü ahlak da salih amelleri bozar. Suyun buzu erittiği gibi güzel ahlak da günahları eritir”

- Ahmet b. Hanbel, Beyhakî ve Hâkim’in Enes b. Malik’ten rivayetine göre Rasülüllah (sav) şöyle buyurdu: “İbadeti az olan mümin güzel ahlakı sebebi ile âhiret derecelerinin en büyüğüne ve cennet makamlarının en şereflisine yükselebilir, ibadeti çok olan da kötü ahlakı yüzünden cehennemin derekelerinin en aşağısına inebilir”. 

- Taberanî’nin Enes b. Malik’ten rivayetine göre Rasülüllah (sav) şöyle buyurdu: “ Güzel ahlak sahibi kişi Dünya ve Âhiretin en hayırlısını elde etmiştir”.

- Ebu Hüreyre’den rivayet olunduğuna Rasülüllah (sav) ona: “Ebu Hüreyre! Güzel ahlakı sakın bırakma” buyurdu. O da, Ya Rasülüllah güzel ahlak nedir dedi. Rasülüllah (sav): “ Seninle irtibatı kesenle sen irtibatı kesme, sana haksızlık yapanı affet, sana vermeyene sen ver”. 

İmam Birgivi bu bahsi şu tavsiye ile bitirir: “Ey Allah yoluna giren adam! Önce kalbini rezilliklerden temizle (التخلية), sonra onu faziletlerle süsle (التحلية). İşte tasavvuf bu ikisinden ibarettir. Çünkü ehli bu iki kavramı şöyle tefsir eder: “Her türlü kötü huylardan çıkıp üstün huylara girmektir” (Şerh-I Tarikat-ı Muhammediyye, Dersaadet, 1/421-435).

 

7. İman-Ahlak ilişkisi:

Ahlakta bizim örneğimiz, üsve-i hasenemiz şüphesiz Rasülüllah (sav)tır. Efendimizin kavlî, fi’lî ve takrîrî her türlü sünneti ümmeti için Kur’an-ı Kerimden sonra ikinci kaynaktır. Bunu böyle bilir ve böyle iman ederiz. İman amel etmeyi gerektirir. Rasülüllah’ın “yüce bir ahlak üzere” olduğuna iman eden bir Müslümanın davranışlarında, Peygamberinin davranışlarını görmekten ve ondan bunu beklemekten daha tabii ne olabilir? 

Onun güzel ahlak örneklerini biz en geniş şekli ile hadis kitaplarında bulabiliriz. Ancak onlar bu konuları eserlerinin “ÂDÂB” bölümlerinde zikrederler. O kaynaklarda ayrıca “AHLAK” bölümü bulunmaz. Bu alanda ahlak ve adab hadislerini çok güzel tertip ve tanzim eden “Riyazu’s-Salihîn” herkese tavsiye olunur.